Rusinek Kazimierz (właściwe nazwisko Rusin), pseud. i krypt.: Kazimierz Gdyński, Karus, Kilof, Krzysztof Kilof, K. Młotek, Orski R., ERKA, Er-ka, /k/, K. R., KAR, R. K. (1905–1984), dziennikarz, działacz związkowy i polityczny, minister pracy i opieki społecznej, wiceminister kultury i sztuki. Ur. 7 II w Krakowie w rodzinie kolejarskiej o socjalistycznych tradycjach, był synem Stanisława Rusina i Katarzyny z Prażuchów, bratem Stanisława Rusina (1892–1963) (znanego pod przybranym nazwiskiem Wolicki), działacza Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), posła na Sejm (1922–7), aktora, dyrektora teatru.
R. uczył się w szkole wydziałowej i w Państwowym Seminarium Nauczycielskim w Krakowie, a także w Miejskiej Szkole Dramatycznej, której jednak nie ukończył. W grudniu 1921 został członkiem PPS. Służbę wojskową odbywał w 2. p. Strzelców Podhalańskich. W r. 1924 pracował jako robotnik w garbarni w Ludwinowie (obecnie dzielnica Krakowa). W r. n. był urzędnikiem Kasy Chorych w Janowie i Drohiczynie, a w l. 1927–8 urzędnikiem Zarządu Głównego Centralnego Związku Przemysłu Chemicznego w Krakowie. Od r. 1926 rozpoczął R. publikowanie artykułów w czasopismach i dziennikach głównie pepeesowskich, m. in. w „Gazecie Robotniczej”, „Wyzwoleniu Społecznym”, „Tygodniku Robotniczym” i w „Robotniku”, którego był stałym współpracownikiem. W r. 1928 został sekretarzem Związku Zawodowego Robotników Przemysłu Chemicznego w Czechowicach-Dziedzicach, gdzie m. in. organizował strajk załogi walcowni metali kolorowych. W początku r. 1930 przeniósł się do Grudziądza, był tu do r. 1932 sekretarzem Okręgowego Związku Zawodowego Robotników Przemysłu Metalowego; prowadził agitacje również we Włocławku, Inowrocławiu, Toruniu i Bydgoszczy. Założył w Grudziądzu i Toruniu Związek Bezrobotnych. Za udział w organizowaniu demonstracji Centrolewu we wrześniu 1930 i tworzenie oddziału milicji PPS do jej osłony został aresztowany, a następnie skazany przez Sąd Okręgowy w Toruniu na 6 miesięcy więzienia z zawieszeniem wyroku na 3 lata.
W kwietniu 1932 przeniósł się R. do Poznania. W t. r. był współzałożycielem, a w l. 1935–6 naczelnym redaktorem wydawanego w Poznaniu tygodnika „Walka Ludu”. R. pisał wiele do tego pisma a niektóre numery były w dużej części wypełnione artykułami i notami jego autorstwa, podpisanymi pseud. i krypt. lub nie podpisanymi wcale. W r. 1935 opublikował w „Walce Ludu” (nr z 26 V) pod własnym nazwiskiem artykuł pośmiertny o J. Piłsudskim, w którym przedstawiał go jako działacza socjalistycznego; artykuł ten był wykorzystywany w okresie stalinowskim w rozgrywkach przeciwko R-kowi. W l. 1933–4 uczęszczał R. do Studium Dziennikarskiego działającego przy poznańskiej Wyższej Szkole Handlowej. Był założycielem i pierwszym prezesem koła Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej na tej uczelni. Chodził również dorywczo na wykłady z geografii gospodarczej i ekonomii na Uniw. Pozn. W końcu sierpnia 1934 został ponownie aresztowany pod zarzutem nakłaniania robotników grudziądzkiej fabryki «Pepege» Polski Przemysł Gumowy Tow. Akc. do strajku i osadzony w więzieniu w Tczewie.
W marcu 1935 przeniósł się R. na wybrzeże, gdzie został sekretarzem gdyńskiego komitetu PPS, a wkrótce potem również przewodniczącym Związku Marynarzy i Robotników Portowych w Gdyni. Z ramienia tego związku prowadził w l. 1936–7 pertraktacje ze Związkiem Armatorów na temat warunków pracy i płacy w marynarce handlowej. Od r. 1935 redagował R. mutację „Robotnika” pt. „Robotnik Poznańsko-Pomorski”. Przemawiał na manifestacjach pierwszomajowych w Gdyni. Był wiceprzewodniczącym Zarządu Głównego Związku Zawodowego Transportowców (maj 1938 – maj 1939) oraz przewodniczącym gdyńskiego oddziału Centralnego Związku Zawodowego Robotników Przemysłu Chemicznego. Był również w l. 1935–9 członkiem Zarządu Tow. Uniwersytetu Robotniczego w Gdyni i organizatorem zespołu teatralnego tego towarzystwa, a także wiceprzewodniczącym Rady Nadzorczej Gdyńskiej Spółdzielni Mieszkaniowej. W r. 1937 zorganizował R. nielegalny wyjazd do Czechosłowacji kilku działaczy robotniczych z wybrzeża (m. in. Bolesława Murawy i Piotra Kosa), którym groził wysoki wyrok sądowy za działalność polityczną. Na XXIV Kongresie PPS w Radomiu w lutym 1937 został R. członkiem Rady Naczelnej PPS. W jesieni 1938 prowadził na terenie Wybrzeża bojkot wyborów do Sejmu, a także agitację w sprawie wyborów samorządowych, dzięki której PPS zdobyła dużą liczbę mandatów do Rady Miejskiej w Gdyni. W r. 1938 sztuka R-ka pt. Faszyzm podpala świat grana była przez zespół TUR w Gdyni (wg informacji R-ka w formularzu danych biograficznych dla Wydawnictwa Interpress). W lecie 1939 R. przy pomocy Związku Transportowców organizował nielegalny wyjazd kilku Żydów (m. in. Adolfa Bauera) do Anglii w ładowniach statków.
W początku września 1939 R. zorganizował oddziały robotnicze, zwane Czerwonymi Kosynierami, wchodzące w skład pierwszego batalionu ochotniczego i został ich komendantem (był w stopniu podporucznika rezerwy II adiutantem dowódcy tego batalionu). Wraz z oddziałami Kosynierów, używanymi początkowo do kopania okopów, po zdobyciu niemieckiej broni, toczył boje na Kępie Oksywskiej. W dn. 15–18 IX Kosynierzy ponieśli ciężkie straty w walkach z Niemcami. R. został wzięty do niewoli 19 IX i osadzony w oficerskim obozie jenieckim w Prenzlau. Był tam animatorem życia kulturalnego, m. in. przy jego współpracy powstał zespół teatralny. W lipcu 1940 został R. zidentyfikowany przez Niemców, jako działacz ruchu lewicowego na wybrzeżu. Przeniesiony z obozu jenieckiego do więzienia gestapo w Gdańsku, był tu przesłuchiwany i torturowany. W marcu 1941 przewieziony został do obozu koncentracyjnego Stutthof. Tu kierował oficerską grupą konspiracyjną, która prowadziła nasłuch radiowy i akcję samopomocy. W listopadzie t. r. przeniesiono go do obozu koncentracyjnego w Mauthausen. R. brał udział w organizacji tajnego związku, założonego przez więźniów tego obozu w kwietniu 1943, i należał do jego kierownictwa; związek ten zajmował się m. in. pomocą dla najbardziej wyczerpanych więźniów, ratowaniem skazanych na śmierć przez fingowanie ich zgonu (w ten zresztą sposób, już wcześniej, zaraz po przybyciu do obozu, został ocalony sam R.), a także pomagał w ucieczce z obozu kilkunastu więźniom. W r. 1945 organizacja ta posiadała ukrytą broń i oddział złożony z więźniów, zdolnych do jej użycia. R. uczestniczył i tutaj w obozowym życiu kulturalnym (m. in. napisał wiersz Dla Ciebie, Polsko!, wygłoszony na akademii ku czci zmarłego tam Jerzego Gromkowskiego; utwór ten, a także inne wiersze ogłosił R. po wojnie w prasie). Gdy w marcu 1945 powołano międzynarodowy komitet, kierujący tajnymi działaniami związku, polskich więźniów w tym komitecie reprezentował R. wraz z Józefem Cyrankiewiczem i Józefem Putkiem. Po wyzwoleniu obozu 5 V 1945 przez wojska amerykańskie R. odrzucił propozycję wyjazdu do Londynu i wraz z J. Cyrankiewiczem powrócił do kraju.
Do Krakowa dotarł R. w końcu maja 1945. Już 1 VI został członkiem Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS (CKW PPS). Dn. 30 XI 1945 został wybrany na I wiceprzewodniczącego i członka Komisji Politycznej CKW PPS, a po ustąpieniu Edwarda Osóbki-Morawskiego w dn. 29 VI 1947 na przewodniczącego CKW PPS. W l. 1945–7 był R. równocześnie sekretarzem generalnym Centralnej Komisji Związków Zawodowych (CK ZZ). W końcu lipca 1945 był delegatem na II Walny Zjazd Wychodźstwa Polskiego we Francji w Paryżu. Przewodniczył tam 30 VII na zebraniu socjalistów polskich z różnych departamentów Francji, na którym powołano Tymczasową Radę PPS we Francji. Jako przedstawiciel polskich związków zawodowych brał też udział i zabierał głos na 1 Światowym Kongresie Związków Zawodowych w Paryżu na przełomie września i października 1945. W dn. 29 XII 1945 został dokooptowany z ramienia CK ZZ jako poseł do Krajowej Rady Narodowej (KRN); był w KRN członkiem m. in. komisji do opracowania projektu ordynacji wyborczej, pracy i opieki społecznej. W r. 1947 został wybrany na posła do Sejmu Ustawodawczego z listy państwowej, a równocześnie od 7 II t. r. do 21 XI 1952 był ministrem pracy i opieki społecznej w rządzie J. Cyrankiewicza. Wiosną 1947 organizował akcję ratunkową w czasie wielkiej powodzi na terenie południowej Polski. W końcu listopada t. r. przewodniczył polskiej delegacji na zjazd partii socjalistycznych w Amsterdamie. Na posiedzeniu Rady Naczelnej PPS w listopadzie 1948 w przededniu zjednoczenia PPS z Polską Partią Robotniczą (PPR) poddano działalność R-ka ostrej krytyce zarzucając mu tendencje nacjonalistyczne i antyradzieckie. Został usunięty z funkcji przewodniczącego CKW PPS, a na jego miejsce powołano Henryka Świątkowskiego.
W grudniu 1948 uczestniczył R. jako delegat w zjeździe zjednoczeniowym PPR i PPS i został członkiem Komitetu Centralnego (KC) Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR). W dn. 6 II 1951, choć formalnie nie został skreślony z listy członków KC, otrzymał od Bolesława Bieruta zakaz przychodzenia na posiedzenia KC. W r. 1964 został zastępcą członka KC PZPR i pełnił tę funkcję do r. 1971.
W l. 1953–6 był R. dyrektorem i naczelnym redaktorem Państwowych Zakładów Wydawnictw Szkolnictwa Zawodowego. Od 30 VI 1957 do 8 II 1971 był wiceministrem kultury i sztuki. Przez dwa miesiące od 2 V do 2 VII 1958 sprawował funkcję kierownika Min. Kultury i Sztuki. W resorcie był odpowiedzialny za politykę i produkcję wydawniczą oraz za przemysł poligraficzny. Na emeryturę przeszedł 22 II 1971.
R. był sekretarzem generalnym Związku Bojowników o Wolność i Demokrację (1949–72), wiceprzewodniczącym jego Zarządu Głównego (1972–4), wiceprzewodniczącym komisji zagranicznej. Był współorganizatorem a następnie wiceprzewodniczącym Rady Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa, wiceprzewodniczącym Komitetu Budowy Pomnika – Szpitala Zdrowia Dziecka, członkiem prezydium Głównej Komisji Badań Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, przedstawicielem Polski we władzach Międzynarodowego Komitetu Mauthausen oraz członkiem władz Międzynarodowej Federacji Ruchów Oporu. Otrzymał też awans wojskowy na pułkownika. Jesienią 1967 w liście do Władysława Gomułki (wraz z Mieczysławem Moczarem i Januszem Wieczorkiem) oraz w „Polityce” (z 11 XI) atakował redaktorów Wielkiej Encyklopedii Powszechnej za hasła dotyczące okresu II wojny światowej, zwłaszcza hasło «obozy koncentracyjne».
W okresie powojennym R. publikował artykuły, głównie na tematy związane z pracą i opieką społeczną, a także z zagadnieniami społeczno-kulturalnymi. Był publicystą bardzo płodnym. Drukowana, niekompletna bibliografia jego prac z r. 1968 rejestruje ponad 360 pozycji, w tym ponad 20 wierszy. Artykuły R-ka ukazywały się po r. 1945 w następujących czasopismach: „Głos Pracy”, „Kultura”, „Nowa Kultura”, „Nowiny Literackie”, „Orka”, (tu m. in. pomieścił wspomnienie Ruch oporu w Mauthausen, 1958 nr 18 s. 1, 4, nr 19 s. 3), „Polityka”, „Praca i Opieka Społeczna”, „Przegląd Kulturalny”, „Przegląd Socjalistyczny”, „Przegląd Techniczny”, „Przegląd Zagadnień Socjalnych”, „Robotnik”, „Szkoła Zawodowa”, „Trybuna Ludu”, „Za Wolność i Lud”, „Żołnierz Wolności”, „Życie Literackie”, „Życie Warszawy” i in. W r. 1957 opublikował książkę Z dziejów walk o ochronę pracy (W.). Był współredaktorem wydawnictwa „PPS. Wspomnienia z lat 1918–1939” (W. 1987 I–II), w którego t. 2 ogłosił Kilka wspomnień z pomorskiej organizacji PPS. Zmarł 5 V 1984 w Warszawie i pochowany został w alei zasłużonych na cmentarzu wojskowym na Powązkach. Odznaczony był m. in. Srebrnym Krzyżem Virtuti Militari, dwukrotnie Orderem Sztandaru Pracy I kl., Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, czechosłowackim Orderem Białego Lwa, jugosłowiańskim Orderem Bractwa i Jedności ze Złotym Wieńcem.
W małżeństwie z Adelą z Kasprzaków (1902–1982), nauczycielką i inspektorem pracy, miał R. dwie córki: Krystynę, zmarłą w niemowlęctwie, i Barbarę, fizyka, żonę Stanisława Mączyńskiego.
Kapuścik J., Bibliografia prac Kazimierza Rusinka, W. 1968; W. Enc. Powsz. (PWN); Kto jest kim w Polsce, W. 1984; Kaczanowska J., Skład władz naczelnych PPS 1919–1939, „Z pola walki” 1969; Tomaszewska A., Spis posłów do Krajowej Rady Narodowej 1943–1947, W. 1983 s. 63; – Aresztowanie przywódcy PPS, „Gaz. Pol.” 1934 nr 242 s. 4; Czubiński A., Centrolew, P. 1963; Dunin-Wąsowicz K., Ruch oporu w hitlerowskich obozach koncentracyjnych, W. 1979; Eisler J., Marzec 1968, W. 1981; Górny G., Winę trzeba spłacać!, „Gazeta Wyborcza” 1990 nr 292; Hass L., Organizacje zawodowe w Polsce 1918–1939, W. 1963 s. 401; Juchnowski J., Wolański M., PPR i PPS wobec socjaldemokratycznej koncepcji tzw. „trzeciej siły” (1945–1948), „Z pola walki” 1982 nr 1/2 s. 74; Kantyka J., Polska Partia Socjalistyczna na Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim w latach 1939–1948, Kat. 1975; Kąkol M., Ostatni kosynier, „Rzeczywistość” 1983 nr 19s. 10 (fot.); Kersten K., Narodziny systemu władzy. Polska 1943–1948, W. 1985; Kozik Z., Partie i stronnictwa polityczne w Krakowskiem 1945–1947, Kr. 1975; Maj K., Polscy komuniści we Francji 1919–1946, W. 1971; Mołdawa T., Naczelne władze państwowe, W. 1979; Ostatni kosynierzy, W. 1967 s. 6–33 (fot. na s. 2, fot. zbiorowa na s. 14, 26, 27), 52–5 (fot. na s. 55), 66, 98, 108, 113, 120–3; Steyer D., Problemy robotnicze Gdyni 1926–1939, Gd. 1959; Stępień S., Polska Partia Socjalistyczna w województwie lubelskim 1944–1948, L. 1980; Syzdek B., Polski ruch socjalistyczny w latach drugiej wojny światowej, „Z pola walki” 1969; tenże, Zjednoczenie ruchu robotniczego w Polsce w 1948 r. Utworzenie PZPR, tamże 1973; Tomicki J., Polska Partia Socjalistyczna 1892–1948, W. 1983; Udział polskich związków zawodowych w międzynarodowych konferencjach związków zawodowych w 1945 r., „Z pola walki” 1973; Walczak J., Polska i niemiecka socjaldemokracja na Górnym Śląsku i w Cieszyńskiem po przewrocie majowym 1926–1939, Kat. 1980 s. 228, 525; Wapiński R., Życie polityczne Pomorza, „Roczniki Tow. Nauk. w Tor.” T. 82: 1985 z. 2; Zarys historii ruchu robotniczego w Wielkopolsce, P. 1978 s. 266, 268, 272; Zarys historii Związku Zawodowego Marynarzy i Portowców (1919–1951), Gd. 1962 s. 54, 58, 60; Żarnowski J., Polska Partia Socjalistyczna w latach 1935–1939, W. 1965 s. 179–80, 311, 353; – „Archiwum Ruchu Robotniczego” [T.] 7: 1982; Jabłonowski A., Na czele kosynierów i w Oflagu. Kilka wspomnień o walce i działalności Kazimierza Rusinka, „Naprzód Dolnośląski” 1946 nr 85; Jabłoński T., Młodość mego pokolenia, W. 1977 s. 259, 313, 339; Kartki robotniczych wspomnień, P. 1972 s. 81, 182–4; Protokóły Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS, „Z pola walki” 1983, 1985; Skorowidz do Sprawozdań stenograficznych Sejmu Ustawodawczego R.P. z posiedzeń 1–47 od 4 lutego 1947 do 26 czerwca 1948, W. 1949; Szczawiej J., Poezja Polski walczącej 1939–1945, W. 1974; Takie były początki, W. 1965; Żeromski T., Międzynarodówka straceńców, W. 1946; – „Dzien. Pol.” 1984 nr 112; „Express Wieczorny” 1984 nr 90 s. 2; „Perspektywy” 1984 nr 20 s. 29; „Rzeczpospolita” 1984 nr 108; „Stolica” 1984 nr 40; „Tryb. Ludu” 1980 nr 32 s. 1, 4, 1984 nr 108–10, 114 (fot.), 123; „Z pola walki” 1974; „Za wolność i lud” 1980 nr 7 s. 14; „Życie Warszawy” 1971 nr 42 s. 1, 1980 nr 32 s. 1–2, 1984 nr 108 s. 4, nr 110 s. 6, 12, nr 111 s. 12, nr 112 s. 9, 12, nr 115 s. 12; – AAN: MSW sygn. 1138 s. 26, 53, 332, sygn. 1140 s. 41, 170, 271, 287, 401, Akta procesu brzeskiego sygn. 2 s. 1–12, VI Oddział (Arch. Lewicy Pol.) sygn. 71/III–2 t. 4. s. 12, 75, sygn. 235/VIII–14 k. 8, 41, k. 3, 6, 8, 23, sygn. 237/I s. 9 poz. 76, akta osobowe sygn. 5067; AP w Bydgoszczy: Akta miasta Torunia. Sprawozdanie statystyczne miesięczne 1931 s. 913, 1479, sygn. 1581 s. 261; – Mater. w posiadaniu Red. PSB (Formularz danych biograficznych dla Wydawnictwa Interpress); – Informacje córki, Barbary Rusinek-Mączyńskiej i materiały w jej posiadaniu; Informacje Tadeusza Jabłońskiego.
Stanisław Konarski